کتاب

جلاء العیون (تاریخ چهارده معصوم): مرحوم مجلسی كتابی در زندگی چهارده معصوم علیهم‌السلام نوشته و آن را جلاء العیون نامیده است آنچه وی در این اثر می‌آورد مصائب آن حضرات و ثواب گریه و تأكید بر بخش تاریخ شهادت آنان است از این رو می‌گوید چون اشك ریختن در مصائب پیشوایان دین، موجب جلای دیده‏های ظاهر و باطن مؤمنین می‌گردد، آن را جلاء العیون نامیدم.

انگیزه تألیف‏:  وی همچنین در مقدمه می‌گوید در بحارالأنوار به تفصیل به زندگانی ۱۴ معصوم پرداخته و در حیاة القلوب نیز به اختصار مطالبی آورده است اما چون كتاب اول برای عموم مفید نیست و كتاب دوم هم دسترس نبود با وجود اشتغالات فراوان به اثری جدید در تاریخ چهارده معصوم دست زده كه به زبان فارسی و منحصر در بیان ولادت و شهادت پیامبر و ائمه (علیهم‌السلام) باشد. از این رو ابواب چهارده گانه این اثر - جز باب امام حسین علیه‌السلام كه مشتمل بر ۲۳ فصل است - مشتمل بر دو تا چند فصل در ولادت، شهادت و بیان ستمهایی است كه بر هر امام رفته است. مجلسی منابع خود را با حذف سلسله اسناد آورده و محقق كتاب آنها را از استخراج كرده و در پاورقی ثبت نموده است. وی در مقدمه تأكید كرده كه تفاوت این اثر با دیگر آثاری كه در تاریخ ائمه نوشته شده آن است كه تنها از احادیث معتبر و كتب امامیه نقل می‌کند

جایگاه، یژه گی ها و زندگی علامه مجلسی‏: محمد باقر بن محمد تقی بن مقصود علی مجلسی، معروف به علامه مجلسی و مجلسی ثانی در سال ۱۰۳۷ هجری در شهر اصفهان دیده به جهان گشود. خاندان علامه مجلسی از جمله پر افتخارترین خاندان‌های شیعه در قرون اخیر است. در این خانواده نزدیك به یكصد عالم وارسته و بزرگوار دیده می‌شود و از نزدیكان علامه پس از بررسی تنها علم و فضل مشاهده می‌کنیم:

۱- جد بزرگ علامه، عالم بزرگوار حافظ، ابو نعیم اصفهانی صاحب كتاب هایی چون‏« تاریخ اصفهان » و « حلیة الأولیاء » است.

۲- پدر علامه، مولی محمد تقی مجلسی، معروف به مجلسی اول (۱۰۰۳- ۱۰۷۰ هجری) صاحب كرامات و مقامات معنوی و روحی بلند است. او محدث و فقیهی بزرگ است و كتاب هایی نیز تألیف نموده است. محمد تقی مجلسی شاگرد شیخ بهایی و میرداماد است. او در علوم مختلف اسلامی تبحر داشته و در زمان خویش مرجعیت تقلید را به عهده داشته است. وی در كنار مرجعیت، از اقامه نماز جمعه و جماعت نیز غفلت نمی‌کرد و امام جمعه اصفهان بود.  از جمله پرورش یافتگان مكتبش می‌توان به:علامه مجلسی ( كه بیشترین استفاده را از پدر خویش برده است)، آقا حسین خوانساری و ملا صالح مازندرانی اشاره نمود.

۳- علامه دو برادر داشت كه آنها نیز مردانی متقی و زاهد بودند به نامهای ملا عزیز اللّه و ملا عبد اللّه، كه برای تبلیغ و نشر علوم اهل بیت علیهم‌السلام به هندوستان رفت و ساكن آنجا گردید.

۴- خاندان علامه مجلسی نه تنها مردانی عالم و دانشمند به جامعه تحویل داده، بلكه زنان این خاندان نیز پا به پای مردان خویش قدم برداشته‌اند. علامه مجلسی چهار خواهر داشت كه آنان نیز هر یك دارای تألیفات و تحقیقات ارزنده‏ای در علوم اسلامی می‌باشند. از جمله تألیفات آنان می‌توان به:شرح كافی، المشتركات فی الرجال، شرح شرایع الإسلام، شرح مطالع و شرح قصیده دعبل خزائی اشاره نمود. همسران این زنان عالم و بزرگوار نیز از علمای بزرگ بودند. كسانی همچون ملا صالح مازندرانی، ملا میرزای شیروانی، ملا علی استرآبادی و میرزا محمد فسایی.

۵ - علامه مجلسی دارای ۵ پسر بود كه همگی از محضر علم و معارف پدر بهره ‏مند شدند و به مدارجی بالا دست یافتند.

۶- دامادهای علامه هم كه ۵ نفر بودند از طلاب و فضلای آن زمان بودند و علامه با عنایتی خاص نسبت به دامادها، دختران خویش را به ازدواج آنان درمی‌‏آورد.  علاوه بر اینها خاندان‌های بزرگی از علمای آن عصر مرتبط با علامه مجلسی بودند، مانند وحید بهبهانی، بحر العلوم، طباطبایی بروجردی، میرزا عبد الله افندی صاحب ریاض العلما، شهرستانی و...

مقام علمی‏ علامه مجلسی: علامه مجلسی آنچنان شهرتی در علوم مختلف اسلامی دارد كه محتاج هیچ بیان و توضیحی نیست. نام علامه مجلسی چون آفتابی بر آسمان فقاهت و اجتهاد می‌درخشد. علامه مجلسی از جمله بزرگانی است كه از جامعیت خاصی برخوردار بود. او در علوم مختلف اسلامی مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه سرآمد عصر بود. نگاهی اجمالی به مجموعه عظیم بحار الأنوار این نكته را بخوبی آشكار می‌سازد.  این علوم در كنار علوم عقلی همچون فلسفه، منطق، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب، نجوم و علوم غریبه از او شخصیتی ممتاز و بی‏ نظیر ساخته است. نظری گذرا به « كتاب السماء و العالم » در بحار الأنوار این جامعیت را بخوبی نمایان می‌سازد. برخی علامه مجلسی را در طول تاریخ اسلامی از حیث جامعیت در علوم و فنون گوناگون بی‏ نظیر دانسته‌اند. علامه ریزبینی و نكته سنجی‏ های بسیار زیبایی پیرامون روایات مشكل دارد. بیانه ای علامه در ذیل روایات و آیات قرآن بسیار دقیق و زیبا است و كمتر می‌توان در آنها خطا و اشتباهی یافت.  علامه مجلسی، علاوه بر علومی چون روایات اهل بیت علیهم‌السلام در فقه نیز تبحری بالا داشته، گرچه اكثر مجلدات فقهی بحار مجال پاكنویس شدن نیافته است.

شخصیت معنوی‏ علامه مجلسی: علمای دین نه تنها از استاد خود درس علم و دانش می‌آموزند، بلكه سیر و سلوك معنوی خویش را زیر نظر اساتید عارف بالله سپری می‌نمایند. علامه مجلسی همزمان با طی مدارج علمی و سریعتر از آن مدارج معنوی و كمالات روحی را پیمود تا آنجا كه مصداق واقعی «عالم ربّانی» گشت.این ادعا با مروری بر سجایای اخلاقی ایشان كاملا روشن می‌شود. که از آن جمله می‌توان به خصائص بارز اخلاقی علامه اشاره نمود:

۱- یاد خداوند: شاگرد گرانقدر او « سید نعمت اللّه جزائری» در مورد استاد خود گفته است: علامه هیچگاه از یاد خدا غافل نبود و تمام اعمالش را با قصد قربت انجام می‌داد.

۲- زیارت: اوبه «زیارت» ائمه هدی علیهم‌السلام اهمیت فراوان می‌داد و با وجود مشكلات آن زمان و امكانات بسیار ابتدایی برای مسافرت، چندین بار به زیارت ائمه عراق، بقیع و مشهد مقدس نائل شد و هر بار مدتی طولانی در جوار آن بزرگواران سكنی گزید. او چند بار نیز به حج خانه خدا مشرف شد.

۳- توسل: توجه خاص به توسل به معصومین علیهم‌السلام باعث گردید علامه مجلسی پیرامون ادعیه و زیارات مطالب فراوانی در بحار الانوار بیاورد و بجز آن، چند كتاب مستقل نیز در موضوع ادعیه و زیارت تألیف نماید از جمله: « زاد المعاد » كه مرجعی مهم در كتب ادعیه متأخر است و« تحفة الزائر » و ترجمه ‏هایی از زیارت جامعه كبیره و دعای سمات و...

۴- زهد و پارسایی: یك ویژگی بسیار مهم در زندگی این بزرگ مرد، زهد و پارسایی و ساده زیستی اوست. علامه در عهد صفوی می‌زیست و شیخ الاسلام حكومت صفوی بود و در یك كلام، تمام امكانات دولت در اختیار او بود، اما با همه اینها زندگی شخصی علامه در نهایت زهد و سادگی سپری می‌شد.

۵ - تواضع: تواضع علامه مجلسی از دیگر خصائص اوست. علامه هیچگاه به مقام اجتماعی و بالا و پایین بودن موقعیت یا سنّ افراد نگاه نمی‌کرد. او از سید علی خان مدنی، شارح گرانقدر صحیفه سجادیه مطالب فراوانی در بحار آورده است و می‌دانیم كه سید علی خان ۱۵ سال كوچكتر از علامه بوده و از حیث مقام و منزلت اجتماعی هم به او نمی‌رسید. خلاصه اینكه جمع شدن همه این خصائص روحی و كمالات معنوی با علم و دانش گسترده علامه، از او شخصیتی ممتاز ساخته بود كه در تاریخ مثل و مانندی برای او دشوار پیدا می‌شود.

اوضاع سیاسی‏: علمای بزرگوار شیعه در طول تاریخ با وجود فشارها و محرومیت ‏ها و اختناق های فراوان زحمات ارزنده‌ای كشیده و آثاری گرانبها به یادگار نهاده‌اند. آنان با خون دل خوردن‏ها و زحمات طاقت فرسا نهال تشیع را آبیاری نمودند و این میراث عظیم پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را به ما رساندند. در این بین هر گاه اوضاع نسبتا مساعدی فراهم می‌شد و فشارها بر علیه شیعیان كم می‌شد شاهد شكوفایی بی ‏نظیر فقها و علما و فیلسوفان شیعه هستیم. از جمله این موقعیت ها عصر شیخ مفید و شیخ طوسی را در حكومت آل بویه می‌توان برشمرد. همچنین دوره صفویه و زمان علامه مجلسی شاهدی صادق بر این گفتار است.

علامه مجلسی با عنایت به انتساب شاهان صفویه به تشیع و اینكه آنان خود را منسوب به ائمه اطهار علیهم‌السلام می‌دانستند بیشترین استفاده را در جنبه‌های مختلف نمود. تألیف بزرگترین دائرة المعارف حدیث شیعه در غیر چنین زمانی و با عدم امكانات اقتصادی بسیار دشوار می‌نمود.

سال شمار زندگانی علامه مجلسی: علامه مجلسی در زمان شاه عباس اول كه مردی با سیاست و با كفایت و در عین حال، مردی سنگدل و بی‏ رحم بود متولد شد. زمانیكه شاه صفی پس از او به حكومت رسید، عراق از قلمرو حكومت ایران جدا شد. پس از شاه صفی، شاه عباس دوم كه ۹ سال داشت به حكومت رسید و در مجلس تاجگذاری او بود كه علامه از او خواست شراب خواری و فروش آن و برخی اعمال منكر دیگر ممنوع شود. او هم به توصیه‌های علامه عمل كرد، اما رفته رفته، او نیز چون دیگر شاهان آلوده شراب و... شد.

منزلت اجتماعی‏ علامه مجلسی: علامه مجلسی در میان مردم از نفوذ بی ‏سابقه‏ ای برخوردار بود. او با علم سرشار و نفوذ معنوی و بیان سحر انگیز خود مردم را از میخانه و قهوه ‏خانه‌ها به مساجد كشاند و در عهد او مساجد از رونق خاصی برخوردار بودند. خصوصا در ماه مبارك رمضان و شب های قدر جمعیت بی ‏سابقه ‏ای به مساجد روی می‌آوردند.

علامه در سلاطین صفوی هم نفوذ بالایی داشت. او كه سیاستمداری مقتدر بود، با تدبیر خویش در زمان سلاطین بی‏ كفایت صفوی كشور را از حمله و تجاوز دشمنان حفظ نمود. دقیقا پس از وفات علامه مجلسی بود كه كشور دچار هرج و مرج شد و افغان‌ها به ایران حمله كردند و حكومت صفویه را سرنگون نمودند. او با استفاده از اقتدار اجتماعی و سیاسی خویش بسیاری از نسخه‌های كمیاب كتب قدما را استنساخ  كرد و میراث عظیمی از تشیع را از نابودی نجات داد.

مسلك علمی‏ علامه مجلسی: علامه مجلسی روشی معتدل ما بین اصولی و اخباری داشت. او در عین اینكه محدثی بزرگ بود به علوم عقلی هم توجهی خاص داشت. او از جمله بزرگانی است كه علوم عقلی همچون فلسفه را خوانده و از اساتید این علوم محسوب می‌گشت و در عین حال همه چیز را در منبع و سرچشمه وحی یافت و تمام همت خویش را به نشر روایات معصومین علیهم‌السلام اختصاص داد. تنها حساسیت علامه به انحرافات در دین بود. او كه در زمان خویش شیوع صوفیگری را می‌دید دست به مبارزه‏ ای قاطعانه با تصوف زد و در این مسیر با استعانت از اهل بیت علیهم‌السلام به پیروزی چشمگیری نائل شد.

لقب علامه مجلسی: علامه، محمد باقر مجلسی این لقب پر افتخار را از بزرگانی همچون وحید بهبهانی، علامه بحرالعلوم و شیخ اعظم انصاری اخذ كرده است. این بزرگان كه هریك دریایی متلاطم از علوم و معارف اسلامی هستند با دیدن مقام و منزلت علامه مجلسی این لقب را در مورد او به كار بردند و به حق او علامه عصر خویش بود.

شیخ الاسلام اصفهان‏: علامه مجلسی در سال ۱۰۹۸ از سوی شاه سلیمان صفوی به سمت شیخ الاسلامی اصفهان منسوب شد. شیخ الاسلام بالاترین و مهم ترین منصب دینی و اجرایی در آن عصر بود.او قاضی و حاكم در مشاجرات و دعاوی بود. تمام امور دینی زیر نظر مستقیم او انجام می‌گشت و تمام وجوهات به محضر او فرستاده می‌شد شیخ الاسلام سرپرستی درماندگان و ایتام و... را نیز برعهده داشت. نكته مهم در اینجا آن است كه علامه این منصب را با اصرار و التماس شاه پذیرفت و در همان مجلس، شاه چند بار كلمه التماس را بر زبان آورد تا علامه راضی به پذیرفتن این منصب گردد. علامه تا پایان عمر خویش عهده دار این وظیفه مهم بود.

اساتید علامه مجلسی: متأسفانه با آنكه اطلاعات ما در مورد زندگی علامه مجلسی فراوان است، پیرامون اساتید او اطلاع كمی در دست داریم. البته مشایخ روایت علامه را می‌شناسیم اما اینكه علامه محضر درسی چه كسانی را درك كرده مبهم است. از جمله اساتید و مشایخ نقل علامه‏ اند:

۱- پدرش محمد تقی مجلسی (متوفای ۱۰۷۰ هجری) كه استاد علامه در علوم نقلی بوده است. ۲- مرحوم آقا حسین خوانساری (متوفای ۱۰۹۸ هجری)، فرزند آقا جمال كه استاد علامه در علوم عقلی بوده است. این دو بزرگوار اساتید علامه هستند، اما مشایخ نقل او:  ۳- مولا محمد صالح مازندرانی (متوفای ۱۰۸۶ هجری) ۴- ملا محسن فیض كاشانی (متوفای ۱۰۹۱ هجری) ۵ - سید علی خان مدنی صاحب شرح معروف بر صحیفه سجادیه علیه‌السلام (متوفای ۱۱۲۰ هجری) ۶- شیخ حرّ عاملی مؤلف كتاب وسائل الشیعه (متوفای ۱۱۰۴ هجری).  لازم به ذكر است كه این دو تن علاوه بر اجازه‏ هایی كه به علامه داده ‏اند از ایشان اجازه هم گرفته‌اند بنا بر این جزء شاگردان علامه نیز محسوب می‌گردند.

شاگردان‏ علامه مجلسی: بیش از یكهزار نفر از طلاب و دانش پژوهان از محضر پر فیض علامه مجلسی استفاده نموده‌اند. علامه اجازهای فراوانی نیز به شاگردان خویش داده است. از جمله شاگردان علامه‏ اند: ۱- سید نعمت اللّه جزائری ‏ ۲- جعفر بن عبد اللّه كمره ‏ای اصفهانی‏ ۳- زین العابدین بن شیخ حرّ عاملی‏  ۴- سلیمان بن عبد الله ماحوزی بحرانی‏  ۵ - شیخ عبد الرزاق گیلانی‏  ۶- عبد الرضا كاشانی‏  ۷- محمد باقر بیابانكی‏ ۸ - میرزا عبد الله افندی اصفهانی مؤلف محترم ریاض العلماء  ۹- سید علی خان مدنی مؤلف گرانقدر ریاض السالكین (شرح صحیفه سجادیه علیه‌السلام) ۱۰- شیخ حرّ عاملی‏  ۱۱- ملا سیما، محمد بن اسماعیل فسایی شیرازی‏  ۱۲- محمد بن حسن، فاضل هندی و...

تألیفات‏ علامه مجلسی: علامه مجلسی عمری بسیار پر بركت داشت. او در عمر ۷۳ ساله خویش بیش از یكصد كتاب به زبان فارسی و عربی نوشت كه تنها یك عنوان آن بحارالأنوار است با ۱۱۰ جلد و عنوان دیگر مرآة العقول با ۲۶ جلد. حدود ۴۰ كتاب نیز به ایشان نسبت داده شده است. اولین تألیف علامه را كتاب الأوزان و المقادیر یا میزان المقادیر دانسته‌اند كه در سال ۱۰۶۳ تألیف شده. آخرین تألیف ایشان هم كتاب حق الیقین‏ است مربوط به سال ۱۱۰۹ هجری، یعنی یك سال قبل از وفات ایشان. برخی كتب علامه عبارتند از:

۱- بحار الأنوار، كه یك مجموعه بزرگ روایی و تاریخی است و در ضمن آن تفسیر بسیاری از آیات قرآن كریم هم آمده است.

۲- مرآة العقول‏، شرح كافی ثقة الاسلام كلینی است در ۲۶ جلد.

۳- ملاذ الأخیار، شرح تهذیب شیخ طوسی است در ۱۶ جلد.

۴- الفرائد الطریفة، شرح صحیفه سجادیه علیه‌السلام است.

۵ - شرح أربعین حدیث‏، كه از بهترین كتب در این موضوع می‌باشد.

۶- حق الیقین‏، در اعتقادات است و به زبان فارسی نوشته شده. علامه چندین كتاب كلامی دیگر نیز دارد.

۷- زاد المعاد، در اعمال و ادعیه ماهها (فارسی)

۸ - تحفة الزائر، در زیارات (فارسی)

۹- عین الحیاة، شامل مواعظ و حكم برگرفته از آیات و روایات معصومین علیهم‌السلام (فارسی)

۱۰- صراط النجاة

۱۱- حلیة المتقین‏، در آداب و مستحبات روزانه و در طول زندگی (فارسی)

۱۲- حیاة القلوب‏ در تاریخ پیامبران و ائمه علیهم‌السلام در سه جلد (فارسی)

۱۳- مشكاة الأنوار، كه مختصر حیات القلوب است (فارسی)

۱۴- جلاء العیون‏ در تاریخ و مصائب اهل بیت علیهم‌السلام (فارسی)

۱۵ - توقیعات امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف همراه با ترجمه آنها.

۱۶- كتب فراوانی بعنوان ترجمه احادیث خاص مانند ترجمه توحید مفضل و...

۱۷- كتبی در موضوع ترجمه ادعیه و زیارات همچون زیارت جامعه كبیره و دعای سمات و...

۱۸ - رساله‌های فراوان فقهی كه به جهت اختصار از آنها نام نمی‌بریم كتاب هایی نیز در موضوعات مختلف از قبیل تفسیر، رجال، تراجم و... از علامه به یادگار مانده است. نكته قابل توجه در آثار علامه مجلسی آن است كه ایشان اكثر عناوین كتبش را كتاب های فارسی تشكیل می‌دهد و این نكته توجه علامه را به هدایت جامعه خویش كه فارسی زبان بودند بخوبی نشان می‌دهد. (گرچه كتب عمده و منبع، همچون بحار الأنوار و مرآة العقول عربی هستند).

وفات‏ علامه مجلسی: چراغ عمر علامه مجلسی پس از ۷۳ سال نور افشانی در شب ۲۷ رمضان سال ۱۱۱۰ هجری در شهر اصفهان‏ خاموش گشت و جهان از فیض وجود این عالم گرانمایه محروم شد. علامه هنگام مرگ كارهای نیمه تمامی داشت كه موفق به اتمام آنها نشد از قبیل تكمیل بحار الأنوار، نوشتن مستدرك البحار و... گرچه پس از ایشان شاگردان و ادامه دهندگان این راه پر فروغ خدمات ارزشمندی ارائه نمودند، اما جای خالی یك عالم فرزانه را هیچكس و هیچ چیز پر نمی‌کند

منبع: مجموعه سیره معصومین